پاسدار اسلام :: آذر 1386، شماره 312
« قَالَ اَبِی مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ(ع): «عَلَیْکَ بِالِاقْتِصَادِ وَ اِیَّاکَ وَ الْاِسْرَافَ فَاِنَّهُ مِنْ فِعْلِ الشَّیْطَنَةِ؛بر تو باد به میانه روی و پرهیز کن از اسراف زیرا اسراف از کارهای شیطان است.»(1)
یکی دیگر از هشدارهای اجتماعی در فرهنگ دینی موضوع «اسراف» و «تبذیر» و ریخت و پاشها و ولخرجیهای بیحد و حساب است.
لغتشناسان در تعریف و ترسیم اسراف گفتهاند:
«تجاوز الحد فی کل فعل یفعله الانسان و ان کان ذلک فی الانفاق اشهر و یقال تارة اعتبارا بالقدر و تاره بالکیفیة؛خارج شدن انسان از حد و مرز در هر کاری که انجام میدهد را اسراف گویند گر چه این معنی در انفاق مشهورتر است و اسراف هم گاهی در اندازه و مقدار (یک چیز است) و گاهی در کیفیت و چگونگی آن.»(2)
واژه «اسراف» و «تبذیر» در برابر واژه «اقتصاد» و «اعتدال» قرار دارند و با اندک تفاوتی یک مفهوم و پیام را میرسانند.
با در نظر گرفتن ریشه این دو لغت (اسراف و تبذیر) چنین به نظر میرسد که وقتی این دو در مقابل هم قرار میگیرند اسراف به معنی خارج شدن از حد اعتدال، بی آن که چیزی را ظاهرا ضایع کرده باشد، مثل اینکه، ما لباس گرانقیمتی بپوشیم که بهایش صد برابر لباس مورد نیاز ما باشد یا غذای خود را آنچنان گرانقیمت تهیه کنیم که با قیمت آن بتوان عده زیادی را آبرومندانه تغذیه کرد. در این جا از حد گذراندهایم ولی ظاهرا چیزی نابود نشده است اما:
«تبذیر» و ریخت و پاش، آن است که چنان مصرف کنیم که به اتلاف و تضییع بینجامد مثل این که برای دو نفر میهمان غذای ده نفر را تهیه کنیم آنگونه که بعضی از جاهلان چنین میکنند و به آن افتخار مینمایند و باقی مانده را در زبالهدان میریزند و اتلاف میکنند.»(3)
البته گاهی هم میشود که در کاربردها، این دو واژه در یک معنی به کار میرود و به اصطلاح عطف تفسیری میشوند، امام علی(ع) در نهج البلاغه میفرماید:
«اَلَا وَ اِنَّ اِعْطَاءَ الْمَالِ فِی غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذِیرٌ وَ اِسْرَافٌ وَ هُوَ یَرْفَعُ صَاحِبَهُ فِی الدُّنْیَا وَ یَضَعُهُ فِی الآخِرَةِ وَ یُکْرِمُهُ فِی النَّاسِ وَ
یُهِینُهُ عِنْدَ اللَّهِ؛ آگاه باشید مال را در غیر مورد استحقاق صرف کردن تبذیر و اسراف است. ممکن است این عمل انسان را در دنیا بلندمرتبه کند اما مسلما در آخرت پست و حقیر خواهد کرد. در نظر توده مردم ممکن است سبب اکرام گردد اما در پیشگاه خدا موجب سقوط مقام انسان خواهد شد.»(4)
از حدیث آغاز نوشتار و این حدیث شریف معلوم شد که:
1ـ میانهروی و اقتصاد و اعتدال یک فضیلت انسانی و رفتار سالم اجتماعی است.
2ـ اسراف و تبذیر خارج شدن از حد و مرز فضیلت است و به عنوان رذیلت شناخته میشود.
3ـ اهمیت پرهیز از اسراف به اندازهای است که امام معصوم(ع) با به کارگیری واژه «ایاک» و نیز کلمه «الا» هشدار میدهد و مردم را به آگاهی و بیداری فرا میخواند.
از آیات و روایات کاملاً این معنا به دست میآید که افراط و تفریط و خروج از خط اعتدال در هر کاری مذموم و ناپسند است. زیست شایسته در سایه معتدلانه حرکت کردن و مقتصد بودن امکانپذیر است. بیتردید نعمتها و مواهب موجود در کره زمین از سوی خدای رب العالمین به گونهای تنظیم و تقدیر شده است که برای ساکنان زمین کافی است و همه میتوانند در سایه بهرهگیری درست از آن مواهب استفاده بهینه ببرند، لیکن خرجهای بیهوده و مصرف کردنهای بیاندازه این نعمت را هدر میدهد و چه بسا اسراف و تبذیر در گوشهای از جهان و منطقهای از زمین دلیل محرومیت انسانهای دیگری در منطقهای از جهان گردد. و نیز بدمصرفکردن و بیرویه بهرهبرداری کردن از منابع طبیعی و نعمتهای خدادادی نسلهای آینده را دچار محرومیت و تهدید قرار میدهد.
به همین جهت قرآن کریم با عبارتهای گوناگون، مسلمانان را از این بلای خانمانسوز و جهانسوز پرهیز داده و فرموده است:
«کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ؛ و (از نعمتهای الهی) بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمیدارد.»(5)
قرآن مسرفان را چهرههای منفور پیش خداوند معرفی کرده زیرا آنان با این رفتار غیرانسانی و غیراسلامی از حد و حدودی که خداوند تعیین کرده و انبیای او اعلام کردند پا را فراتر نهاده و رهنمودهای حکیمانه و واقعبینانه را نادیده گرفته اند.
روشن است آن که قانون شکنی میکند و حرکت قوانین انسان ساز و جامعه ساز را رعایت نمیکند پیش قانونگذار عالم و عادل چهره ناپسند و مبغوضی خواهد داشت.
باز در قرآن مجید میخوانیم:
«اِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ فِی الْاَرْضِ وَ اِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِین؛فرعون، برتریجویی در زمین داشت و از اسرافکاران بود.»(6)
اسرافکاری را روش فرعون میشمارد و اسراف را یک برنامه فرعونی قلمداد میکند.
و در جای دیگر اسراف کاران و مبذّران را برادران شیطان مینامد:
«وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذیرا؛ اِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا اِخْوانَ الشَّیاطینِ وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُورا؛ و حق نزدیکان را بپرداز (و همچنین حق) مستمند وامانده در راه را و هرگز اسراف و تبذیر مکن چرا که تبذیرکنندگان برادران شیاطنند. و شیطان در برابر پروردگارش بسیار ناسپاس بود.»(7)
گر چه اسراف به معنای گسترده هرگونه تجاوز از حد در هر کاری است که انسان انجام میدهد اما بیشتر در مورد هزینهها و خرجهای مالی گفته میشود و حتی انفاق و کارهای خوب را نیز شامل میشود. قرآن در سوره فرقان اسراف را در برابر سختگیری و بخل و فشردهدستی قرار داده و میفرماید:
«وَ الَّذِینَ اِذا اَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواما؛(بندگان شایسته خداوند) کسانی هستند که به هنگام انفاق نه اسراف میکنند و نه سختگیری و بخل میورزند بلکه میان این دو حد اعتدال و میانه را میگیرند.»(8)
مصادیق اسراف
معمولاً هر کسی واژه «اسراف» را میشنود، موضوع ولخرجی، زیادهروی و تجاوز از حد و شأن اجتماعی به ذهن او میرسد، لیکن در لابهلای کلمات نورانی پیشوایان معصوم(ع) اشارات لطیفی به مصداقها و موارد اسراف شده است که اشاره به آن در این بخش از نوشتار، خالی از فایده نیست و میتواند هشداری اجتماعی برای کسانی باشد که از این گونه اسرافها غافلند یا اینگونه امور را در ردیف معانی و مصادیق اسراف به شمار نمیآورند.
دورافکندن هسته خرما و...
بشر بن مروان گوید خدمت امام صادق(ع) رسیدیم، آن حضرت دستور داد مقداری خرما آوردند یکی از افراد پس از خوردن خرما هستههای آن را دور میانداخت، حضرت دستش را گرفت و فرمود:
«لَا تَفْعَلْ اِنَّ هَذَا مِنَ التَّبْذِیرِ وَ اِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ الْفَسَادَ؛ این کار را نکن، این حیف و میل است و خداوند تباهکاری را دوست ندارد.»(9)
شاید آن روز این معنا در اندیشه افراد درست جا نمیافتاد. اما امروز بشر با پیشرفت علوم و زیادی جمعیت جهان، سخت به این موضوع توجه کرده تا آنجا که میکوشد از همه چیز استفاده بهینه کند و با بازیافت از زباله بهترین کود و از تفالهها بهترین وسیله مورد نیاز و حتی از فاضلابها به وسیله تصفیه، آب قابل استفاده را برای کشاورزی به دست آورد.
یقینا از چیزهایی مانند هسته خرما با دستگاهها و امکانات مدرن امروز میتوان غذا برای دامها و مرغها تهیه کرد که مواد غذایی آن به مراتب از علوفهها و دانههای دیگر بیشتر و بهتر است.
آن روزی که امام صادق(ع) نسبت به دور ریختن هسته خرما هشدار داد ابزار و وسیله تبدیل آن به اینگونه استفادهها نبود اما امام(ع) با آگاهی همهجانبه از مسائل اجتماعی و انسانی و حتی طبیعی و تجربی این گونه رهنمود را با هشدار به هم آمیخته است.
در همین راستا امام(ع) از دور ریختن آب باقی مانده در ته ظرف نیز نهی کرده و آن را از مصادیق اسراف برشمرده و میفرماید:
«اَدْنَی الْاِسْرَافِ هِرَاقَةُ فَضْلِ الْاِنَاءِ وَ ابْتِذَالُ ثَوْبِ الصَّوْنِ؛ کمترین اندازه اسراف دور ریختن ته مانده ظرف (آب یا غذا) و تبدیل لباس بیرون به لباس خانه و دم دستی است.»(10)
در نگاه امام صادق(ع) آنکه از ظرف آب یا غذا زاید مقداری مینوشد و میخورد و باقیمانده آن را دور میریزد مسرف است. زیرا با آن باقی مانده آب یا غذا میتوان تشنهای را سیراب و گرسنهای را سیر کرد یا دست کم درخت و گیاه و گلی را شاداب کرد و حیوانی را از گرسنگی و تشنگی نجات داد.
نگاه ژرف امام(ع) در رابطه با پوشیدن لباس نیز قابل تأمل و دقت است کسی که بین لباس کار و لباس میهمانی فرقی نمیگذارد و هر کدام دم دست بود برای کار یا مثلاً نماز و مجالس میپوشد این هم به گونهای گرفتار رذیلت اسراف شده است.
از امام کاظم(ع) سؤال شد که آیا داشتن ده پیراهن اسراف است؟ فرمود: «خیر، بلکه داشتن پیراهن زیاد باعث میشود که پیراهنهایش بیشتر عمر کند. اسراف آن است که لباس بیرونت را در جای کثیف بپوشی.»(11)
بنابراین بسیاری از چیزهایی که به نظر ما اسراف به شمار نمیرود در نگاه پیشوایان دینی از مصادیق اسراف به حساب آمده است.
از جمله موارد اسرافی که در روایات دینی به آن اشاره شده میتوان موارد ذیل را برشمرد:
هر چه دلت بخواهد خوردن(12)
به بدن ضرر و صدمه وارد کردن(13)
به هنگام وضو آب زیاد مصرف کردن(14)
حلالها را حرام شمردن و خون ریختن(15)
بیش از شأن و موقعیت اجتماعی مصرف کردن (در پوشیدن و خوردن و خریدن)(16)
و به کارهای باطل نازیدن و به کار خیر بیرغبتی نشان دادن(17)
عیب ملی
رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله العظمی خامنهای در خطبههای عید فطر سال 86 ضمن شمارش درسهای ماه رمضان یکی از درسها را «سخت گرفتن بر خود و انفاق به دیگران» برشمردند و در ادامه به بلا و عیب بزرگ ملت ایران اشاره کردند و فرمودند:
«ما مردم مسرفی هستیم، ما اسراف میکنیم، در آب، در نان، اسراف در وسایل گوناگون و تنقلات، اسراف در بنزین، کشوری که تولیدکننده نفت است واردکننده فرآورده نفت -بنزین- است. این تعجبآور نیست؟ هر سال میلیاردها بدهیم بنزین وارد کنیم یا چیزهای دیگری وارد کنیم برای این که بخشی از جمعیت و ملت ما دلشان میخواهد ریخت و پاش کنند. ما ملت به عنوان یک عیب ملی به این نگاه کنیم، اسراف بد است.»(18)
در رساله «اجوبة الاستفتائات» سؤال 1469 از ایشان پرسیده شده: «گفته میشود که استفاده از نیروی برق برای روشنایی بیشتر از مقدار نیاز اسراف محسوب نمیشود آیا این سخن صحیح است؟»
ایشان جواب دادهاند:
«شکی نیست که استفاده و مصرف هر چیزی حتی نیروی برق و نور و چراغ بیشتر از مقدار نیاز اسراف محسوب میشود. آنچه صحیح است سخن منقول از رسول اللّه(ص) است که میفرماید:«لا اسراف فی خیر». در کار خیر، اسراف وجود ندارد.»(19)
از مصادیق اسراف که از گرفتاریهای اجتماعی و آسیبها و آفتهای خانوادگی جامعه ما به شمار میرود و نوعی غربزدگی و چشم و همچشمی هم چاشنی آن شده است، موضوع و پدیده «تجملگرایی» و «تشریفات» و رو آوردن به زندگیهای پرزرق و برق و پرهزینه و خرجهای اضافی است. به گونهای که آن اندازه گرفتار شدهایم که:
جمال زندگی را با تجملگرایی سودا کردهایم و شرافت را قربانی تشریفات نمودهایم و بالاخره آنچه باید وسیله زندگی باشد را هدف زندگی قرار داده و درباره آن به مسابقه پرداختهایم.
این اسرافها و ریخت و پاشهای جدید و مدرنی است که بسیاری از خانوادهها را فرا گرفته و سوگمندانه در رسانهها به نمایش گذاشته میشود و فرهنگ رفاهزدگی و تجملگرایی را عملاً رواج میدهد.
از مقام معظم رهبری در این رابطه پرسیده شده است که نظر حضرت عالی در مورد ترویج تجملگرایی که مخصوصا طی ماههای اخیر توسط برخی رسانهها دنبال میشود چیست؟ ایشان در جواب مرقوم داشتهاند که:
«اینجانب از این کسانی که میکوشند تا در میان مردم ما رسم تجملگرایی و اسراف و ولخرجی را شایع کنند شدیدا نگران و متأسفم و از اینکه مردم فداکار و انقلابی ایران در امور شخصی به مصرفگرایی سوق داده شوند و قناعت انقلابی را از یاد ببرند به خدا پناه میبرم... برای متمکنین، میانهروی و برای قشرهای متوسط، قناعت در امور شخصی و برای همه تلاش و کار و تولید و رونق دادن به وضع عمومی فریضهای انقلابی و رسمی اسلامی است.»(20)
بار دیگر سخن آغازین این بخش از نوشتار را که از امام حسن عسگری(ع) نقل کردیم مرور کنیم که هم رهنمود دادند و هم هشدار، رهنمودشان این بود که «بر شما باد به میانهروی» (و اقتصاد و اعتدال در زندگی) و هشدارشان این بود که: «پرهیز کنید از اسراف، زیرا اسراف از کارهای شیطان است.»
حسن ختام این فصل از این گفتار و نوشتار را با سخنی از امام پرهیزکاران و امیرمؤمنان علی(ع) زینت میبخشیم که به یکی از کارگزارانش نوشت:
«فَدَعِ الْاِسْرَافَ مُقْتَصِدا وَ اذْکُرْ فِی الْیَوْمِ غَدا وَ اَمْسِکْ مِنَ الْمَالِ بِقَدْرِ ضَرُورَتِکَ وَ قَدِّمِ الْفَضْلَ لِیَوْمِ حَاجَتِکَ اَ تَرْجُو اَنْ یُعْطِیَکَ اللَّهُ اَجْرَ الْمُتَوَاضِعِینَ وَ اَنْتَ عِنْدَهُ مِنَ الْمُتَکَبِّرِینَ وَ تَطْمَعُ وَ اَنْتَ مُتَمَرِّغٌ فِی النَّعِیمِ تَمْنَعُهُ الضَّعِیفَ وَ الْاَرْمَلَةَ اَنْ یُوجِبَ لَکَ ثَوَابَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ اِنَّمَا الْمَرْءُ مَجْزِیٌّ بِمَا اَسْلَفَ وَ قَادِمٌ عَلَی مَا قَدَّمَ وَ السَّلَامُ؛ اسراف را کنار بگذار و میانهروی را پیشه کن. از امروز به فکر فردا باش و از اموال دنیا به مقدار ضرورت برای خویش نگاهدار و زیادی را برای روز نیازت از پیش بفرست. آیا امید داری خداوند ثواب متواضعان را به تو بدهد در حالی که در پیشگاهش از متکبران باشی!؟ و آیا طمع داری که ثواب انفاقکنندگان را به تو عنایت کند در صورتی که در زندگی پرنعمت و ناز قرار داری و مستمندان و بیوهزنان را از آن منع میکنی؟ بدان انسان به آنچه از پیش فرستاده پاداش داده میشود و به آنچه قبلاً برای خود ذخیره کرده وارد میگردد.»(21) والسلام.
پینوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
22. سفینه البحار، هشت جلدی، اسوه، ج 4،ص 132.
23. مفردات راغب، واژه سرف.
24. تفسیر نمونه، ج 12،ص 116و 115.
25. نهجالبلاغه، خطبه 126.
26. سوره اعراف، آیه 21.
27. سوره یونس، آیه 82.
28. سوره اسراء، آیات 26و 27.
29. سوره فرقان، آیه 67.
30. میزان الحکمه، ری شهری، مترجم، ج 5، ص 2462.
31. همان مدرک
32. همان، ص 2463.
33. همان
34. همان
35. همان
36. همان
37. همان، ص 2460.
38. همان
39. سخنرانی 21/7/86.
40. استفتائات، ص 352.
41. به نقل از عبرتهای عاشورایی، شماره 94، 13/7/86.
42. نهجالبلاغه، نامه 21.
حجةالاسلام ابوالقاسم یعقوبی
